Schokeffecten

Filosoferen in tijden van klimaatverandering

‘Wat gebeurt er als de toestand van de wereld echt tot je doordringt? Als je je volledig bewust bent van de immense dreigingen van klimaatverandering en ecologische destructie? Hoe kan je dan nog rustig slapen? Wat zeg je tegen je (klein)kinderen? Wie roep je ter verantwoording?’, vragen die de achterflap van het boek ‘Schokeffecten’ van Wouter Kusters de lezers aanroepen. De vragen voelen als de Schikgodinnen in de Griekse mythologie. Hoe lang hebben we nog nu we ons (nood)lot kennen?

Het zijn de ongemakkelijke vragen vandaag. Vragen die filosoof Wouter Kusters niet uit de weg wilde gaan met dit boek. Niet voor niets is de titel dan ook ‘schokeffecten’. Eerst is er de schok van de waarheid, de waarheid over het klimaat en de gevolgen van de verandering. Daarna komen de effecten van die schok. Trauma, angst, depressie.

‘Het klimaattrauma onderscheidt zich van andere trauma’s allereerst doordat het zijn zwaartepunt heeft in verwachtingen van toekomstige gebeurtenissen.’ De schok is de wetenschap dat het klimaat noodlottige gevolgen zal gaan hebben als we zo doorgaan, het trauma voelt dan als de bui die boven ons hoofd hangt. Of het zwaard van Damocles. Toch is dit trauma-gevoel niet nieuw in de geschiedenis. Alleen al deze lijst van voorspellingen van het einde van de wereld geeft dat goed weer.

De collectieve angst wordt elke dag nu weergegeven door mensen die zich vastplakken aan straten, aandacht vragen door schilderijen te bekladden of standbeelden te behangen met blinddoeken. Zien we het dan niet?

Zo ook bij het beeld dat Nicolas Dings maakte van Baruch Spinoza. Wat dan weer uiterst verwonderlijk is, want één van de uitspraken van Spinoza luidt: ‘De hoogste activiteit die een mens kan bereiken, is leren om te begrijpen, want begrijpen is vrij zijn. Als je wilt dat het heden anders is dan het verleden, bestudeer dan het verleden.’

Ik merk dat er bij mij een terughoudendheid zit om op basis van de ‘schok’ van de klimaatverandering in een collectief rouwproces terecht te komen. Aan de ene kant omdat daar ook de hysterie kan gaan rondslaan van de groep, aan de andere kant omdat ik in mijn leven genoeg doemdenkers heb meegemaakt vanuit de christelijke hoek die maar al te graag het einde voorspelden. Denk dan bijvoorbeeld aan de auteur Hal Lindsey die het monster van het Bijbelboek Openbaringen op zijn lezers losliet. Het werkte verlamming in de hand, en bracht geen enkele vreugde.

Los van alle vragen over voorspellingen en modellen, die wel of niet weersproken worden, en de rouw om dat wat we de aarde en onszelf aandoen, is de vrees voor een ramp natuurlijk terecht. Is er een omkeer mogelijk, of kieperen we met z’n allen over de rand? Volgens de filosoof en ecomodernist Ralf Bodelier is dat welzeker mogelijk schrijft hij in zijn boek ‘Lang leve de mens’. Bodelier schrijft: ‘Hoe serieus moeten we ze nemen, de ‘ecologische voetafdruk’, de ‘Earth Overshoot Day’ en onze ‘planetaire grenzen’? Halen we met deze frames en begrippen daadwerkelijk wetenschappelijke relevante informatie op? Of zijn ze vooral uitgevonden om alarm te slaan en ons tot actie aan te zetten? Ik vermoed het laatste.’

Het is duidelijk dat Wouter Kusters de woorden van Ralf Bodelier nooit zou bezigen, zo bleek ook uit de lezing/presentatie van zijn boek bij boekhandel Donner in Rotterdam. Los van enige somberheid vond ik toch zijn pleidooi om elkaar te gaan vinden — ook in dat gevoel van trauma — sterk. Voor mijzelf is dat niet om mee te gaan in het trauma, maar wel om naast de ander te kunnen gaan staan, en niet tegenover.

Wil je de hele lezing van Wouter Kusters bij boekhandel Donner terugzien, dan kan dat via onderstaande video.

‘In de crisis openbaart zich dan in al haar verschrikking iets dat een diepere waarheid zou zijn. (…) pas door de crisis weten we wie we zijn, pas in en door de catastrofe toont zich wat goed en kwaad is, en krijgen we absolute richtlijnen en dwingend handelingsperspectief’, schrijft Wouter Kusters aan het eind van zijn boek, en dat is het ook. Net als in het boek van historicus Philipp Blom, die in zijn boek ‘De onderwerping’ schrijft: ‘Die homo sapiens kan de natuur niet onderwerpen want hij kan niet eens zijn eigen natuur begrijpen, laat staan beheersen, en hij raakt daarom verstrikt in eindeloze emotionele conflicten.’

Volgens Wouter Kusters zullen we samen naar een duurzaam alarmisme en filosofische paniek moeten komen. ‘Dit boek beschrijft de doorwerking van een schok, overgaand in een klacht, een oproep tot inkeer, ommekeer, verandering …’ Het duurzaam alarmisme brengt ons om de schokeffecten om te zetten ‘tot een duurzame vorm van denken, ervaren en handelen.’

De filosofische paniek neemt de ernst van de huidige toestand niet weg, maar helpt je een houding aan te nemen hoe met de toestand om te gaan. Besef, inzicht, de plaats als de mens — ‘onderkenning van het gevaar van deze menselijke macht brengt dieper inzicht mee in de geworpenheid van de mens in onze tijd en leidt tot een bijzondere planetaire verantwoordelijkheid.’

In zijn interview met VN vertelde Wouter Kusters op de vraag ‘Heeft dit monsterverhaal niet vooral een verlammend effect?’

‘Dat hoeft niet, want als je je eenmaal bewust bent van de alomvattendheid van het systeem, het monster, dan geldt nog steeds: ik kan er niets aan doen, dús ik ga er iets aan doen. Als morgen de wereld vergaat, dan plant ik vandaag een boom. En dan niet om mijn stemming om te buigen, of met het idee: ik word een activistisch bomenplanter en als we honderdduizend bomen planten, gaat het beter. Maar er is altijd een moment van vrijheid, in het hier en nu.’

Ron van Es — mentor & schrijver bij School for Purpose Leadership