De onderwerping
Een geschiedenis over de verhouding van de mens tot de natuur
In 1909 publiceerde de Franse etnoloog Arnold van Gennep zijn boek ‘Les Rites de Passage’ waarin hij de rituelen beschrijft bij een overgang van een oude naar een nieuwe status. Hoe laat je het oude systeem los en creëer je een nieuw systeem, of nieuwe manier van denken. Tussen het oude en het nieuwe bevindt zich het zogenaamde liminale. Van Gennep onderzocht deze fasen bij zogenaamde indigenous people. Opvallend is dat in die liminale fase, de tussenruimte zoals ik die noem, mensen uit de oudere culturen, in verwachting van het nieuwe, samenkomen om te zingen en te dansen.
Onze samenleving, ook wereldwijd, zit in dezelfde tussenruimte. Maar in plaats van de te zingen en te dansen zijn we in paniek. Is er chaos. Vallen oude systemen en manieren van denken om en wachten we huiverend af wat er dan komen gaat. Maar het is, zoals Jan Rotmans ook al schetst, nu de tijd om de chaos dan maar te omarmen.
Die chaos waarin we ons nu bevinden heeft natuurlijk een oorzaak. Hoe kwamen we hier? Wat dachten we dan? Wat vonden we dan? In zijn nieuwe boek ‘De onderwerping — een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur’ maakt historicus Philipp Blom dat heel duidelijk. Het is het idee dat zich zelfs heeft ontrold als een concept, dat de mens de natuur moet beheersen en aansturen. Dat idee is vastgelegd in het Bijbelboek (Genesis 1:28), waar staat: ‘En God zegende hen en God zei tegen hen: Wees vruchtbaar, word talrijk, vervul de aarde en onderwerp haar, en heers over de vissen van de zee, over de vogels in de lucht en over al de dieren die over de aarde kruipen!’
Het concept van de ‘aarde onderwerpen’ wordt door Philipp Blom uitgewerkt door de geschiedenis van de mens te beschrijven in kunst en cultuur. Oude verhalen zoals het Gilgamesj-epos waarin de mens de goden probeert te overvleugelen door net als zij in eeuwigheid te leven, wat overigens jammerlijk mislukt. Dat oude thema keert ook terug in het verhaal van ‘Odysseus, en zijn egomanische amok loopt vooruit op Faust, Prometheus en Orpheus — er is nauwelijks een hedendaags verhaal, van Hollywood tot Netflix, via Fortnite en de vertelpatronen in de media, dat niet altijd nog op het archetype van het Gilgamesj-epos teruggrijpt.’
Het is de mens als bijna bovennatuurlijk wezen die als taak heeft die ongetemde natuur te beheersen, naar zijn hand te zetten en te gebruiken voor zijn eigen belangen.
Luister hieronder naar Philipp Blom bij het radioprogramma OVT.
De rest is geschiedenis zouden we nu ironische kunnen zeggen. Met de klimaatcrisis als peilstok zien we hoe de vernietiging van de natuur ons naar de rand van de afgrond heeft gebracht. De onderwerping van de natuur wordt langzamerhand de ondergang van de mens. ‘Na de apologeten van de religie kwamen de apologeten van de markt, erven van de theologen, historici en hoogleraren, die er allang bedreven in waren geraakt om onmiskenbare tegenstrijdigheden kunstzinnig in fraaie beelden te veranderen.’
Hoe komen we af van dat idee dat wij boven de natuur staan — de kroon op de schepping — en daarmee onszelf als goddelijk verklaren? ‘Die homo sapiens kan de natuur niet onderwerpen want hij kan niet eens zijn eigen natuur begrijpen, laat staan beheersen, en hij raakt daarom verstrikt in eindeloze emotionele conflicten.’ Dat is wat de verhalen van Gilgamesj, Faust, maar ook de modernere versies zoals bijvoorbeeld van Donald Trump ons laten zien. De hoogmoed die altijd voor een vrije val zorgt. De gulzigheid die altijd tot een zekere dood leidt. ‘De mensheid van de eenentwintigste eeuw wordt uit haar conceptuele biotoop, het verhaal van de onderwerping van de natuur, verdreven als Adam en Eva uit het paradijs.’
Arnold van Gennep, de etnoloog waarmee ik dit verhaal begon, onderscheidde de drie fasen van verandering: afscheiding (loslaten), overgang (tussenruimte), om ten slotte uit te komen bij integratie. Integratie betekent in het verhaal van Philipp Blom niet alleen dat we ons oude, bijna oer-denken over onszelf moeten loslaten, maar ook dat we nieuwe verhalen, een nieuw begrip over wie we als mens temidden van de natuur zijn, zullen moeten bedenken. Of ten diepste leren begrijpen. ‘De verdrijving uit het paradijs geheel zonder engelen en zonder heilsgeschiedenis is een smartelijke ervaring, want mensen blijken een overweldigend verlangen naar engelen en verlossing te hebben. Ze huiveren in de nieuwe, vreemde natuur, want ze hebben nog geen begrippen om haar te beschrijven, en ze hebben nog niet begrepen dat hun verdrijving ook hun bevrijding is.’
Ron van Es — mentor bij School for Purpose Leadership
Koop ‘De onderwerping’ van Philipp Blom bij YouBeDo en doneer van de vaste boekenprijs 3,85 aan een goed doel.
