Wat nu!?

Nieuw perspectief op grootschalige gedragsverandering

Ga er maar aan staan, een landbouw akkoord te regelen met een grote groep boeren, vertegenwoordigers van boeren, belangenbehartigers, bestuurders, provincies en steden, milieugroepen, burgers, en nog meer aanverwanten. Iedereen die dat probeert zal op een gegeven moment schreeuwen: wat nu!?

Precies daar gaat het boek van Thijs Homan en Rob Wetzels over: ‘Wat nu!?’ Hoe krijg je iedereen de bocht om? Grootschalige gedragsverandering vraagt om een eenduidig perspectief ten slotte. In hun boek gaat het echter niet over het thema landbouw, maar nog een tikkeltje ingewikkelder — als voorbeeld — namelijk de klimaatproblematiek. Echt zo’n onderwerp waarop we met z’n allen regelmatig uitroepen: wat nu!?

Floor Ziegler van Stadsmakerscoöperatie was he-le-maal klaar met de overheid en schreef daar een brief over. Herkenbaar. Maar toen kwam er onlangs een nieuwe brief. Floor begint die brief zo: ‘Deze week was ik onderdeel van een bijeenkomst in Den Haag waar 20 mensen met hoge functies bij Ministeries, Onderwijs, Bedrijfsleven, 2e Kamerleden en burgers (waaronder ik) twee uur lang in gesprek met elkaar gingen over de ´Sturings Filosofie van de overheid´. Tijdens dit gesprek ervoer en besefte ik mij weer hoe hopeloos en onmachtig al die duizenden ambtenaren en politici zich soms moeten voelen. Hoe vast het systeem zich heeft gedraaid met al haar ontelbare regels, formulieren, domeinen, programma’s, processen, protocollen, strategieën, beleid, onderzoeken. Om dit systeem te benoemen en te beschrijven zijn al zoveel woorden nodig dat het je duizelt.’

Bovenstaande is een mooi voorbeeld van de dynamiek van tegenstellingen binnen een bepaald thema. Het is een zwerm van belangen die samen nog geen vlucht maken naar een doel, of oplossing. Mooie oefening in het boek van Homan en Wetzels is een filmdoek in een grote zaal vol met mensen. Via een vluchtsimulatie, die op het grote doek te zien is, worden de aanwezigen met bordjes gevraagd samen het vliegtuig te laten landen. Maar wat nu als dat vliegtuig is verdeeld in de belangen van die groep in de zaal en die belangen zichtbaar worden op dat grote doek in allemaal opgedeelde beelden (de hoogtemeters als grafieken, verwachtingen, etc.) en de hele zaal wordt gevraagd dat grote vliegtuig veilig te laten landen? Wat nu!?

Floor Ziegler vraagt zich dat ook af verderop in haar brief: ‘Maken we het niet te groot? Voelen mensen zich hier nog mee verbonden, kunnen ze nog bijdragen vanuit hun drijfveren? Zijn onze leiders mensen die vanuit ego of maatschappelijk belang handelen? Zijn we wel eerst echt aan het luisteren naar de mensen die het betreft en die wij betrokken willen hebben?’

Soms komt het besef dat we samen ‘het beste’ willen — ons vliegtuig veilig aan de grond zetten — beter tot zijn recht met een heldere en kleine interventie. Hoe meer taal, hoe meer belangen er gaan opspelen. Hoe meer belangen er dan zijn, hoe meer tegenstellingen er uit gespeeld gaan worden. Het gaat allemaal uiteindelijk om de ontmoeting.

In zijn boek ‘Bottom-Up’ geeft Floor de Ruiter daar wat heldere voorbeelden van. Tegenstellingen in organisaties die als loopgraven voelen worden opgelost door het willen her-organiseren van onderaf. ‘De oplossing lag hier niet meer door van bovenaf te gaan zenden, want het vertrouwen was ernstig geschaad. Met iedereen in groepen praten, vertrouwen winnen, mee laten denken in oplossingen, ook de pijnlijke, en vooral persoonlijke ontmoetingen in alle lagen organiseren. Een lange weg, maar een succesvolle. ‘Als een groeiend aantal voorbeelden ons leren dat teams en hele organisaties zelfsturend kunnen zijn, waarom kunnen we dan alleen maar top-down reorganiseren?’

Misschien zoiets als de Burgerberaden die Eva Rovers voorstelt? ‘Nederland staat voor een groot aantal ingewikkelde problemen: stikstof, klimaat, energieafhankelijkheid, woningnood, kansenongelijkheid, jeugdzorg, polarisatie, asielbeleid en (digitale) veiligheid. Alleen een sterke, veerkrachtige democratie kan dit soort uitdagingen aan zonder ten onder te gaan aan verdeeldheid.’

In hun boek ‘Wat Nu!?’ werken Homan en Wetzels het idee uit van een driewieler. Kleine wieltjes, het voorwiel, de stang die verbindt, het stuur, het zadel, overal zitten groepen mensen die maar één ding willen: vooruit. Hoe werkt dat samen, wie stuurt aan zonder dominant te willen zijn? Elk onderdeel is van de driewieler moet meedoen. Zij komen met een rijtje aanbevelingen dat zij zelf ‘contreien van reactorschap’ noemen: praten, hoe het op gang brengen, doen, wat je vooral in het begin doet, verbinden en opdikken, zelf steeds veranderen, rusteloos zadelzitten, aanmaakblokjes rondstrooien en ‘successen’ delen.

Het boek zelf is een lange zit met veel woorden en uitweidingen. Dat klopt mogelijk wel als je begrijpt dat veranderingen vandaag de dag op belangrijke thema’s inmiddels zo ingewikkeld zijn dat je je echt moet verdiepen in de materie om uit de modder te komen. Zelf ben ik wat meer van de simpele interventies die van grote waarde kunnen zijn en die als een schok van herkenning kunnen werken. Samen in die bioscoopzaal verantwoordelijk zijn voor het laten landen van dat vliegtuig is mogelijk al genoeg om te weten dat dit met deel-belangen nooit gaat lukken.

Het is zoals Ervin Laszlo dat schrijft in zijn boek ‘Blauwdruk voor een nieuwe wereld’: ‘Waar het op neerkomt is dat de normale gang van zaken in de pre-pandemische wereld zowel ecologisch als sociaal gezien onrechtvaardig, onbillijk, en uiteindelijk niet duurzaam was.’

Ron van Es — mentor, schrijver, spreker & maker bij School for Purpose Leadership

Koop ‘Wat nu!?’ bij YouBeDo en doneer 2,81 van je vaste boekenprijs aan een goed doel.