Leve de dood?
Sterfelijk zijn in het YOLO-tijdperk
We gaan wel dood, maar we willen helemaal niet dood. Dat is zo’n beetje de huidige spanning tussen het ouder worden en de strijd om te blijven leven. De filosoof Philippe Lepers schreef er een boek over ‘Leve de dood’ en noemde de ondertitel een beetje plagerig ‘Sterfelijk zijn in het YOLO-tijdperk’. Aan de hand van veel voorbeelden van denkers, schrijvers en filmmakers beschrijft hij dan onze moeite om het leven los te laten.
In 2022 schreef voormalig Denker des Vaderlands, Marli Huijer daar al over met haar ‘De toekomst van het sterven’, waarin ze betoogt dat de moderne mens niet goed met zijn eindigheid weet om te gaan. De medische wetenschap heeft de levensduur aanzienlijk opgeschroefd, met als keerzijde dat onze verwachtingen daaromtrent nog sterker zijn toegenomen: ‘De zucht om langer te leven wordt heviger naarmate we langer leven.’
En eerder schreef ik over het boek ‘De zin van de dood’ van Trodessa Barton al eens dit: ‘Ook Trodessa Barton is bang om te sterven, om haar kinderen achter te laten, logisch, want zo is onze psyche ingesteld. Het is als de metafoor van de boom die ik eerder beschreef n.a.v. het boek ‘De worsteling’ van Maartje Swennen. Onze wortels houden ons in het leven, de kruin van de boom is het verlangen naar een heelheid die verder reikt dan het aardse bestaan. Maar het leren omgaan met onze vergankelijkheid, ons voorbereiden, ook al is de hele samenleving alleen maar ingericht op doorgaan, voortleven, is belangrijk. ‘Leer omgaan met de dood, daarna is alles mogelijk’, schreef de Franse filosoof Albert Camus. Kennen de dood en ik elkaar nu? Is nu alles mogelijk? De dood, dit duistere ongezellige fenomeen, zat verstopt in mijn tumor en in de bacterie in mijn lijf. Hij begeleidde mij naar een innerlijke stilte, naar een plek waar ik nog niet eerder was geweest. Een plek waar luisteren belangrijker werd dan praten en waar voelen de leidraad werd voor het denken. Ik durf wel te stellen dat de dood mijn meest waardevolle leraar in het leven is geweest.’
In ‘Leve de Dood?’ (uitgegeven bij uitgeverij DAMON) beschrijft Philippe Lepers een mooi voorbeeld van onze strijd tegen de dood door in te gaan op de — prachtige! — film Mr. Nobody. De hoofdpersoon, deze Mr. Nobody, is de laatste persoon op aarde die daadwerkelijk zal sterven. De rest van de mensheid is inmiddels onsterfelijk en kent deze fase van het leven helemaal niet. In het verhaal blijkt dat elke keuze die Mr. Nobody maakte — wie wel lief te hebben, welke weg niet in te slaan? — het verloop van zijn leven bepaalden. Dat maakt ook dat elke keuze waardevol is geweest, of betekenisvol. Als we niet zouden sterven, maakt keuze niet uit; we kunnen het domweg altijd nog een keer over doen. ‘Als we onsterfelijk zouden zijn, zou het niet alleen weinig uitmaken wat we kiezen, geen enkele keuze zou nog dringend zijn, zodat het gevaar zou bestaan dat we in een lethargische toestand zouden vervallen waarin niets nog werkelijk betekenis heeft.’
Sterfelijk als we zijn geeft leven én doodgaan ons de kans om van betekenis te zijn omdat de tijd daarvoor beperkt is. Waarom dan dat tegenstribbelen, de angst om dood te gaan? Philippe Lepers haalt in zijn boek de BBC documentaire ‘Het eeuwige leven’ aan waar mensen worden gevolgd die met alle middelen strijden tegen het ouder — dus het dood gaan — worden. Een deel van de mensen gaat zelfs zo ver om technieken te onderzoeken waardoor ze eeuwig kunnen blijven leven. ‘De documentairemakers lieten doorschemeren dat de twee genoemde groepen door hun obsessie voor een of andere vorm van levensverlenging eigenlijk al in het heden niet meer leefden.’ Dus het krampachtig willen blijven leven — in dit YOLO tijdperk — maakt dat juist de dood al in is getreden voordat men daadwerkelijk dood is!
‘het is vreemd maar ook vreemd mooi te bedenken / dat ooit niemand meer zal weten / dat we hebben geleefd.’ — Rutger Kopland
Philippe Lepers haalt o.a. dan de filosoof Nietzsche aan in zijn boek, niet de meest optimistische mens, maar die dan toch schrijft: ‘Het sterke pessimisme daarentegen erkent de zinloosheid van het bestaan, maar laat zich daardoor niet uit het veld slaan. Integendeel, het ziet dit juist als een uitdaging, als een prikkel om er desondanks toch iets van te maken, om desalniettemin het beste van zichzelf te geven.’
De film ‘The Last Ecstatic Days’ geeft je een beeld van hoe iemand zich voorbereidt op zijn dood. ‘A film about a young man with brain cancer in search of community, and the hospice doctor who gives up everything to honor his dying wish.’ Zijn reis was/is ook te volgen op Twitter en op Instagram.
In een interview met de Volkskrant vertelt Marli Huijer: Hoe kijkt u aan tegen uw eigen sterfelijkheid, na alle reflectie op de dood? ‘Het maakt dat ik sterven als een normaal onderdeel van mijn leven kan zien. Ik praat er ook veel over, bijvoorbeeld met studenten die met de dood van een ouder te maken krijgen. Ik wil dan niet, zoals sommigen, zo snel mogelijk naar het volgende onderwerp, maar vind het altijd de moeite waard. Ermee bezig zijn geeft me ook een soort regie. Ik kan het lot niet sturen, maar ik kan me wel voorbereiden op hoe ik met het onverwachte wil omgaan.
Leven én voorbereiden op die dood die toch eens zal komen. In zijn boek schrijft Philippe Lepers er veel over, met genoeg filosofische aantekeningen om ons te helpen ons daarop in te stellen. ‘Het is moeilijk de eindigheid niet als iets jammerlijks te zien. We hebben pogingen gezien om dat niet te doen, maar ze kwamen niet overtuigend over. Wel hebben we vastgesteld dat mensen ook kunnen verlangen naar de dood en dat we op het einde van ons leven te maken kunnen krijgen met een vorm van ‘levensmoeheid’. (…) Ook moeten we inzien dat de historische evolutie ons gebracht heeft op een punt waar we de dood nog altijd in sterke mate als taboe beschouwen, in tegenstelling tot vroegere tijden.’
Het was Stephen Covey die met zijn ‘7 eigenschappen van effectief leiderschap’ een lans brak om ‘met het eind voor ogen’ te leven en te werken. Een belangrijke oefening uit dat boek, en vele malen herhaald in allerlei sessies en workshops, is de verbeelding van je eigen begrafenis. Wie is daar dan bij en welke woorden spreekt men daar uit over jou? Hoe word je herinnerd? De oefening gaf soms een lichte schok bij mensen omdat de verbeelding van je eigen dood wel ‘binnen kwam’.
‘Leef, heb lief, lach, en laat een nalatenschap na.’ — Stephen Covey
Ron van Es — mentor, spreker, schrijver & maker bij School for Purpose Leadership
Koop ‘Leve de Dood?’ bij YouBeDo en doneer 1,31 van je vaste boekenprijs aan een goed doel.
