In gezonde staat
Over vaccins, pandemieën en het nieuwe boek van Simon Schama
Het nieuwe boek van historicus en documentairemaker Simon Schama ‘In gezonde staat — hoe pandemieën en vaccins de geschiedenis hebben bepaald’ gaat over hoe vaccins ziekten hebben helpen bestrijden. Punt. Daarbij toegevoegd dat de pandemieën die Schama in het boek beschrijft, vooral pandemieën waren van langer geleden en in de meeste gevallen achter de rug zijn doordat mensen een hygiënischer manier van leven hebben ontdekt, of daartoe in staat zijn. De ziekten die nu nog welig tieren hebben weer vaak te maken met een manier van leven die deze ziekten juist veroorzaken.
Om dat te illustreren geeft Simon Schama in het begin van het boek een overzicht van wat er nu allemaal rondgaat aan virussen, en dan is de vogelgriep — ook in Nederland — daar maar één van. Nu zijn virussen niet nieuw en in de meeste gevallen redelijk onder controle te houden, maar door invloed van mensen liep en loopt het de afgelopen tientallen jaren echt uit de hand. Om van Covid-19 dan maar even te zwijgen. ‘Nog onheilspellender is dat de industriële productie van goedkoop vlees ertoe heeft geleid dat de hoeveelheden vee die worden samengebracht in de intensieve veeteelt zo zijn toegenomen dat massale infecties alleen kunnen worden voorkomen door preventief antibiotica toe te dienen.’
Voor deze massale infecties wordt door Partij voor de Dieren al jarenlang gewaarschuwd. De huidige vogelgriep dreigt nu over te slaan op varkens en daarna mogelijk op mensen. De oplossing volgens de industrie? Vaccinatie.
En hoewel vaccinatie vele mensen heeft gered in de strijd tegen cholera bijvoorbeeld en pokken — daarover veel in het boek van Simon Schama — is het vaccineren, waar reguleren meer voor de hand ligt(!), een hele rare noodgreep geworden die geen goed doet voor mens en dier, om het maar mild uit te drukken.
Schama: ‘Helaas zal er misschien nooit een definitieve verklaring komen voor de oorsprong van SARS-COV-2, maar er bestaat geen twijfel over dat de nabijheid van menselijke en wilde dierenpopulaties ‘omgekeerde zoönose’ mogelijk heeft gemaakt: virussprongen van mensen naar niet-mensen, en dan weer terug.’
Dat is de situatie van vandaag: wachtend op de volgende wereldwijde pandemie. ‘Het Global Virome Project, dat zoals de naam al aangeeft, is opgericht om wereldwijd onderzoek te coördineren, schat dat er 1,6 miljoen potentiële zoönotische virussen in de wereld zijn, waarvan momenteel slechts 1 procent is geïdentificeerd en geanalyseerd.’
Natuurlijk, er lopen zoveel onderzoeken naar Covid-19 en wat er nu precies gebeurd is, en vooral wat de maatregelen daartegen ons nu precies wel en niet gebracht hebben dat een boek daarover nog wel even op zich laat wachten. Vandaar dat dit boek van Simon Schama over het verleden gaat waarin we in het duister tastten over virussen en het bestrijden ervan. Inmiddels weten we meer en beter. Over cholera bijvoorbeeld. Op de website van Artsen zonder Grenzen staat dit: ‘Cholera is een infectie van de darmen die zorgt voor waterige, ernstige diarree. De oorzaak is een besmetting met een bacterie. Elk jaar raken 4 miljoen mensen besmet met cholera, waarvan gemiddeld 140.000 overlijden. Dat terwijl cholera makkelijk te voorkomen en genezen is.’
Opvallend is dan de uitspraak van Simon Schama in een interview met Trouw: “Natuurlijke immuniteit heeft de miljoenen mensen die in de negentiende eeuw stierven aan cholera niet geholpen.” Je zou ook kunnen zeggen dat de kennis van toen niet geholpen heeft en inderdaad heeft het intensieve werk van Waldemar Haffkine toen wel geholpen. Maar inmiddels weten we meer.
Over deze Haffkine gaat een belangrijk deel van het boek en diens werk en zoektocht naar een middel tegen de verwoestende cholera van is uitermate boeiend. Ook het verhaal van Voltaire en de bestrijding van de pokken is lezenswaard. Maar er wringt iets bij mij. Misschien heeft dat met een ander voorbeeld te maken in een ander boek dat ik las.
In ‘Het blinde licht’ van Benjamin Labatut schrijft hij over de natuurwetenschappers zoals Werner Heisenberg, Alezander Grothendieck, Erwin Schrödinger en ook Fritz Haber. Het levensverhaal van deze Haber is zowel triomfantelijk als diep tragisch. Uitvinder van het mosterdgas dat zoveel doden heeft veroorzaakt in de Eerste Wereldoorlog als ook uitvinder van het kunstmest dat er weer voor zorgde dat veel mensen jaren van slechte oogsten konden overleven en meer en beter hun land konden verbouwen. Over kunstmest is natuurlijk de laatste jaren weer een ander en nieuw verhaal bekend. ‘Onder de weinige dingen die Haber bij zich had toen hij overleed, bevond zich een brief. Daarin biechtte hij op dat hij gebukt ging onder een ondraaglijke schuld, niet vanwege zijn — directe of indirecte — betrokkenheid bij de dood van zoveel mensen (het mosterdgas, Ron), maar omdat de methode om stikstof aan de lucht te onttrekken het natuurlijk evenwicht van de planeet dusdanig had verstoord dat hij vreesde dat de toekomst van de wereld niet aan mensen toebehoorde, maar aan planten.’
Haber is het tragische bewijs van de mens die door zijn zoektocht dacht goed te doen, en dat voor een periode ook deed, tot het tegendeel aan het (blinde) licht kwam. Ja, cholera in het boek van Simon Schama is succesvol bestreden en dat is maar goed ook, maar nu weten we dat we door anders te handelen deze ziekte kunnen voorkomen. Nee, dat is niet geval met alle virussen, maar door onze manier van leven wekken we wel hun belangstelling voor een eventueel vernietigende werking voor ons mensen.
Daarmee moet ik ook denken aan weer een ander boek — vergeef me mijn heen en weet springen tussen verschillende boeken, maar het beeld van een wereld vandaag de dag maakt het iets beter te begrijpen — en dat is het nieuwe boek van Philipp Blom, ook een historicus, ‘De onderwerping — een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur’.
Het is het idee dat zich zelfs heeft ontrold als een concept, dat de mens de natuur moet beheersen en aansturen. Dat idee is vastgelegd in het Bijbelboek (Genesis 1:28), waar staat: ‘En God zegende hen en God zei tegen hen: Wees vruchtbaar, word talrijk, vervul de aarde en onderwerp haar, en heers over de vissen van de zee, over de vogels in de lucht en over al de dieren die over de aarde kruipen!’ Het is de mens als bijna bovennatuurlijk wezen die als taak heeft die ongetemde natuur te beheersen, naar zijn hand te zetten en te gebruiken voor zijn eigen belangen. De rest is geschiedenis zouden we nu ironische kunnen zeggen. Met de klimaatcrisis als peilstok zien we hoe de vernietiging van de natuur ons naar de rand van de afgrond heeft gebracht. De onderwerping van de natuur wordt langzamerhand de ondergang van de mens.
Het maakt de uitspraak van Simon Schama, met de aangehaalde twee boeken hierboven, in dat interview met Trouw dan ook opvallend: “Er zal een zekere rage of age in zitten. Ik wil een leefbare, gelukkige toekomst voor mijn kleinkinderen en dit zijn gevaarlijke tijden. Ik heb niet de pretentie dat mensen over twintig jaar zullen denken dat Simon Schama de wereld heeft helpen redden, maar ik bereik een vrij groot publiek en wil mijn betrokkenheid tonen.”
Het werk van vaccins in het verleden betekent dus ook dat het werken met nieuwe vaccins de mensen in de toekomst zullen helpen. ‘In tegenspraak tot wat je voortdurend leest in de krantenkoppen van de sensatiepers of aanhoort in het gegil op de sociale media, zijn er in onze huidige historische nood geen buitenlanders, alleen maar naaste: één kostbare keten van verbondenheid, die we slechts met het grootst denkbare gevaar voor onszelf verbreken.’, schrijft Simon Schama aan het eind van zijn boek. En ik geloof hem met zijn intentie om de wereld, de mensen, en zijn kleinkinderen te willen beschermen. Alleen ligt de oplossing niet (alleen) bij het toedienen van vaccins. Punt.
Zijn geschiedschrijving van al die moedige mensen om ziekten te bestrijden is het waard gelezen te worden. Want van onze geschiedenis valt te leren. Als we dat dan maar doen. In onze manier van handelen, in de omgang met de natuur (waar we tenslotte zelf onderdeel van zijn), het reguleren van de economisch markt zoals de intensieve vee(l)teelt, het besef dat wij als mensensoort niet boven aan de keten staan, en daardoor per definitie ons anders zullen moeten gaan gedragen. Philipp Blom schrijft dan niet voor niets: ‘De verdrijving uit het paradijs geheel zonder engelen en zonder heilsgeschiedenis is een smartelijke ervaring, want mensen blijken een overweldigend verlangen naar engelen en verlossing te hebben. Ze huiveren in de nieuwe, vreemde natuur, want ze hebben nog geen begrippen om haar te beschrijven, en ze hebben nog niet begrepen dat hun verdrijving ook hun bevrijding is.’
Ron van Es — mentor, schrijver, spreker en maker bij School for Purpose Leadership
Over het huidige beleid rondom bestrijding van virussen zoals Covid-19, de maatregelen die de samenleving lam legden en het feit dat de overheid in het streven naar het in de toom houden van levensbedreigende ziekten veel te ver is gegaan (en nog steeds wil gaan), schreef ik eerder iets over die gevolgen naar aanleiding van het boek ‘Doe zelf normaal’ van Maxim Februari.
Koop ‘In gezonde staat’ bij YouBeDo en doneer van de vaste boekenprijs 3,85 aan een goed doel.
