Het Donkerste Uur

Het donkerste uur, vlak voor zonsopgang, wordt wel het donkerste uur genoemd. Het is dat uur dat alles nog donkerder lijkt. De vraag is of het een gevoelsmatige donker uur is, of daadwerkelijk zo. Hoe dan ook, het donkerste uur verwijst zowel naar donker, maar ook naar dat wat komen gaat, de zonsopgang.

In kunst — denk aan de film The Darkest Hour — wordt vaak gerefereerd aan dood. Maar door de dood heen naar hoop. Leven. Niet voor hen die sterven, maar voor hen die erna komen. Sterven voor vrijheid. Sterven voor democratie. Sterven voor een betere wereld.

We leven deze maanden in het donkerste uur, november en december, om daarna het licht te vieren. Maar we leven ook in de donkerste periode in allerlei crisissen in de wereld, de coronacrisis als duidelijkste en meest zichtbare voor iedereen aanwezig. Het algemene gevoel is uitputting, uitzichtloosheid, isolement. Het lijkt alsof we nu op ons zelf zijn aangewezen. We snakken naar licht, we roepen om een eind. Maar voordat er weer licht is, is er dat donkerste uur.

Veel mystici hebben geschreven over dit donkerste uur. Niet als mensheid, maar wel op je persoonlijke reis. Dat door de pijn van het verlangen je hemel verduisterd is. Dat door de hoop naar een ander bestaan, de wanhoop groter lijkt. Dat het donker alles omsluit; waar is het licht? Waar is de hoop? Waar is het leven?

Thomas Moore, de vroegere monnik en nu psychotherapeut en filosoof, schreef jaren geleden al zijn ‘Donkere nachten van de ziel’ en ik citeer: ‘Tijdens de donkere nacht is er geen andere keuze dan de controle over te geven, toe te geven aan onwetendheid en te stoppen en te luisteren naar alle signalen van wijsheid die langs kunnen komen. Het is een tijd van gedwongen terugtrekking en misschien onwillige terugtrekking. De donkere nacht is meer dan een leerervaring; het is een diepgaande inwijding in een rijk waarop niets in de cultuur, zo in beslag genomen door externe zorgen en materieel succes, je voorbereidt.’

Het donkerste uur is dus een periode waarin je beter leert begrijpen, ondanks of juist dankzij het gebrek aan licht en zicht. Het is de periode waarin de wanhoop overwonnen kan worden in de wanhoop zelf. Het is, in moderne woorden, ook ‘in de bek van het monster kijken’. We kunnen niet anders dan het donkerste uur beleven om daarna in het licht te kunnen staan.

“And suddenly you know: It’s time to start something new and trust the magic of beginnings.” Meister Eckhart

Opvallend bericht is dat veel mensen dit donkerste uur het liefst willen overslaan door nu al een kerstboom in huis te halen. Liefst groot en met veel lichtjes. Om zich te warmen aan het goede gevoel van kerstmis. Om het donkere uur van zich af te slaan, liefst te negeren. ‘Gezelligheid kent geen tijd’. En het is waar, het donker lonkt niet. Het maakt hoofd en hart zwaar. Het maakt ons geestelijk in de war. Maar vooral omdat we ons er zo tegen verzetten. Omdat we niet zien dat het donkerste uur ook zijn zegeningen heeft. Dat het donker ons kan leiden naar contemplatie, naar overdenken, naar de reis naar binnen. Naar stilte. En verlangen.

In de laatste podcast van ‘Het Innerlijk Behang’ komen we via een foto van Stephan Vanfleteren — de foto die hij maakte bij valavond van een leeg strand — uit bij onze eigen reis in stilte. Bijvoorbeeld door het pad van een labyrint te lopen, die ene weg naar binnen. Om daar in stilte te zijn. In die podcast ook de volgende verbeelding die je kunt doen met de ogen dicht.

‘Neem eens die foto van Stephan Vanfleteren voor je, in verbeelding. Dat strand bij het vallen van de avond. Het wordt donker. Er is niemand te zien, niemand aanwezig, alleen jij. De zee golft verderop, het licht raakt achter de horizon weg. Met een stok teken je in het zand, nog net zichtbaar, die vorm van een labyrint. De kronkelige weg naar binnen. Als je klaar bent met tekenen aanvaard je de reis naar het hart, naar het midden. Langzaam loop je verder. En bij elke stap komt die ene vraag naar boven. Die ene vraag die voor jou zo waardevol is op dit moment. Die ene vraag waar je antwoord op verwacht. Stil blijf je staan, in het midden. En je wacht.’

Ik weet uit persoonlijke ervaring, net als jij mogelijk, dat transitie naar een ander bestaan altijd door een donker uur gaat. Het is de overgang, de drempel, de deur waar je doorheen moet. Niet elke overgang is zo dramatisch en pijnlijk, maar de overgang waar we nu voor staan is dat zeker wel. De wereld zoals we die kennen is in nood. In veel opzichten. En wij zitten in het donker, tastend, zoekend. Met uiteraard de drang om hier weg te komen, maar dat kan nog niet, het donkerste uur is aangebroken. Geen kerstboom helpt nu. Geen lichtvoetig televisieprogramma brengt verlichting. Geen enkele drug verdoofd ons meer. We hebben de weg naar binnen te gaan. Die weg van transformatie van onszelf, én van de wereld. De weg van erkenning dat het zo niet verder kan. Dat de planeet uitgeput is, dat wij uitgeput zijn. Dat er een nieuw licht nodig is. Nieuwe hoop die doet leven.

De mooiste transitie die ooit verfilmd is, is de scène van Gandalf in het eerste deel van Lord of the Rings. In het middenste van het donker ontmoet hij zijn grootste angst, het monster de Balrog. Die angst moet hij daar in de bek kijken. In dat uur ontkomt hij er niet meer aan. Hier lijkt licht verdwenen en alle hoop vervlogen. Hier gaat Gandalf ten onder. Ten minste, totdat blijkt dat hij van Gandalf the Grey geworden is tot Gandalf the White. Vanuit het donkerste uur de transitie gemaakt naar een nieuw bestaan. Zonder het donkerste uur was hij daar nooit aangekomen.

Eiland

Ik bevind mij op een eiland.

De mist erom heen onttrekt elk

zicht op einde en verder.

Ik hoor alleen boten die langs varen,

stemmen van mensen geroep gekrakeel.

Op het eiland zelf is het de stilte.

Alsof mijn nieuwe leven een kleur verloren heeft.

Ik hoor de geluiden in mij,

stemmen van verleden de nagalm van verlangen.

Ik bevind mij op een eiland,

waar de grijze stilte een deken is en alles opvangt.

Alleen verwachting van een horizon,

nevel die nog niet openbreekt.

Ik wacht op dit eiland en luister nog even.

©Ron van Es

Ron van Es — School for Purpose Leadership

Het mooiste liedje dat ik vandaag weer hoorde is van Mark Hollis, The Colour of Spring. Vanuit het donker, ons zwijgen, ons stil zijn, ons geweten, ons zijn, naar de lente, naar de verandering, naar het licht, voor ons allemaal.