Godenschemering
De geschiedenis van ons geloof in God
Even vooraf: ik ben zeer geïnteresseerd hoe we in deze tijd onze zoektocht naar betekenis vorm geven in ons verlangen naar geborgenheid, invulling van ons grotere verhaal en hoe we dat als ‘cement’ gebruiken om de brokstukken van ons leven aan elkaar te lijmen. Want dat is het. En hoewel veel mensen God aan de kant hebben gezet, of het idee ‘God’ niet meer accepteren, is er een groeiende behoefte aan iets als goddelijk in welke spirituele vorm dan ook. Het idee dat er helemaal niets is, maakt niet alleen het leven koud, maar geeft ook aan levensangst. Het helemaal zelf moeten rooien, van geboorte tot dood, en daarna is ook eens definitief klaar, geeft geen troost.
In ‘Godenschemering — de geschiedenis van ons geloof in God’ begint de schrijver Daniël de Waele met een citaat van de filosoof Lucianus van Samosata (2e eeuw n C) die in zijn satire Godengesprekken Zeus citeert: ‘De zaak der goden staat er uiterst kritiek voor, Hera, en het wordt, zoals het spreekwoord luidt, op het scherp van de snede uitgevochten of wij in de toekomst nog eer behoren te ontvangen en de eregaven behouden die wij op aarde genieten, of dat wij volledig buitenspel behoren te staan, ja zelfs helemaal niet meer in het spel voorkomen.’
Het is in die 2e eeuw n. C. dus al gedaan met de Griekse goden. ‘Opmerkelijk’, schrijft Daniël de Waele, ‘is dat volgens Lucianus de goden afhankelijk zijn van de gelovigen. Als die het voor bekeken houden, als die niet meer geloven, of niet meer offeren, dan is het met de goden afgelopen. Zo eenvoudig is het.’
Met zijn boek neemt de auteur ons mee op een reis door de geschiedenis en geeft antwoorden op deze vraag — hoe kwam het dat de mens aan God begon te twijfelen en God op een zijspoor raakte? Die geschiedenis gaat van het bestormen van godenbeelden, hoe Israël de ene God ontdekte en hoe die God steeds humaner werd, tot het wegfaden van het geloof tot uiteindelijk de dood van God — denk aan Nietsche — tot toch weer die zoektocht begon. Maar dan de zoektocht niet naar buiten, maar de zoektocht naar God ‘in het eigen hart.’
Dat zoeken naar een God, of de zin van het bestaan, of het besef dat we een zijn in een kosmos, of geef elke vorm en naam maar aan, zie ik veel om mij heen en hoor ik veel in de gesprekken die ik voer. Opvallend veel zou ik zelfs willen zeggen. Is God dan op zijn retour? Dat dan weer niet. Iedereen lijkt een eigen weg te zoeken, een vorm die past. Ik kwam het bijvoorbeeld tegen in het boek ‘Faith, Hope and Carnage’ van Nick Cave waarin geïnterviewd wordt: ‘I mean that all my songs are written from a place of spiritual yearning, because that is the place that I permanently inhabit. To me, personally, this place feels charged, creative and full of potential.’
Of in het boek ‘Surrender’ van zanger Bono ‘I waited and waited and waited for God. At last he looked. Finally he listened. He lifted me out of the ditch. He pulled me from deep mud, stood me up on a solid rock to make sure that I wouldn’t slip. He taught me how to sing the latest God-song…’
God, of welk woord je er ook aan geeft, lijkt nooit ver weg. Of is weer helemaal terug. Ik mijn vele gesprekken tegenwoordig over slechts één vraag — is er een grondplan in ons leven? — sprak ik bijvoorbeeld ook met Brend Kouwenhoven die in zijn antwoord de (verborgenheid) van God weergeeft: ‘Ik ben met mijn grondplan bezig. Maar ja, mijn grondplan, het is natuurlijk allemaal verweven, je doet iets nooit standalone. Misschien proberen wij wel teveel ons iets toe te eigenen alsof het van ons is. Ik weet niet of er een begin of einde aan mijn grondplan ligt. Ik denk dat ik een onderdeel ben van dat grondplan en kan ik er met mijn manier van handelen een nadruk op leggen.’
Terug naar het monumentale boek van Daniël de Waele die de geschiedenis van ons geloof met God — want zo is het — met een stortvloed aan historische feiten, anekdoten en scherpe inzichten weergeeft. Er wordt veel gebakkeleid in die geschiedenis. Veel strijd — ja, ook bloedig — om futiele tegenstellingen, gedoe wie gelijk heeft en het beste geloof heeft. Mijn God, dacht ik bij het lezen, waar hebben we ons mee beziggehouden en hoe zou die God daar naar hebben gekeken? Alleen al het hoofdstuk ‘De Drie-eenheid en haar tegenstanders’ waar uitgebreid wordt stilgestaan in de geschiedenis of God zich manifesteert in drie-en, dus als God, maar ook als Zoon en Geest, heeft eeuwenlange disputen en strijd opgeleverd.
Uiteindelijk eindigt die geschiedenis van ons geloof dan in een zoektocht naar God die we in ons zelf hopen aan te treffen. Om daar dan ook weer makkelijk te kunnen verdwalen en soms opnieuw de strijd aan te gaan met zichzelf en ook met anderen.
‘De verdwaalde mens, zoekende naar betekenis en bevestiging, keert zich naar binnen om daar de eigen heilige graal te vinden, maar raakt ook verdwaald in de eigen oneindige gangen van het zelf.’ — Ron van Es
Daniël de Waele schrijft dan: ‘Sommigen vragen zich af of mensen door die vrijheid van tegenwoordig echt vrij en zelfstandig worden, of misschien eerder narcistische trekken beginnen te ontwikkelen.’ Dat betekent dat geloven vooral een persoonlijke zaak is geworden, maar ook misschien wel een egocentrisch dwalen in het eigen hoofd. Waar we steeds vertellen dat we een onderdeel zijn van het grotere geheel — natuur — moeten we wel eerst onze eigen plaats daarin terug zien te vinden.
Heel mooi hoe Daniël de Waele dat dan beschrijft: ‘Geloven hoort een ontmoeting te zijn met het Eeuwige, op welke wijze dan ook, subtiel of sterk ingrijpend, zodat de gelovige kan zeggen dat hij niet zomaar gelooft, maar dat hij weet, niet zozeer rationeel, maar op een diepe laag in de ziel. Dat betekent niet dat we weer naar een ‘betoverde wereld’ moeten verlangen zoals in die in de middeleeuwen bestond. De wereld blijft onttoverd, maar in de hemel is ‘betovering’ genoeg voor elke dorstige ziel.’
Lees de Godenschemering vooral en trek daarna je eigen spoor. Of zoals Daniël de Waele de Engelse schrijver C.S. Lewis citeert: ‘Stel nu eens dat wij Hem echt vonden? Dat was niet de bedoeling! Erger nog, stel dat Hij ons gevonden had!’
Om hier te eindigen met een opmerkelijk verhaal, over een persoonlijke zoektocht dat ik aanhaal in mijn eigen boek ‘De volgende stap’, over de bekende klimaatactivist Paul Kingsnorth. In 2021 publiceert journalist Frank Mulder in de krant Trouw een interview met hem waarin Kingsnorth vertelt dat er iets opmerkelijks met hem is gebeurd. ‘Ruim een jaar geleden begon ik iets vreemds te ervaren. ‘Ik droomde over Jezus, die me een boodschap gaf. Mensen om me heen begonnen over Jezus te vertellen. Hij dook op in boeken die ik las, in e-mails die ik kreeg. Christus links van me, Christus rechts van me. Het was zenuwtergend, ik wilde dat helemaal niet. Deze Christus kwam me halen, zo voelt het nu. Ik ben niet tot bekering gekomen door een rationele overweging. Ik werd overweldigd, zoals C.S. Lewis schrijft, ‘door het gestage en onverbiddelijke naderbij komen van iemand die ik heel hard probeerde niet te ontmoeten’.
Je kunt je voorstellen dat in de wereld van klimaatactivisten op z’n minst met enige verbazing is gekeken naar deze persoonlijke omslag. Hoe dan verder? Paul Kingsnorth vertelt het zo: ‘Eenvoudiger leven, minder technologie gebruiken, meer weggeven, machtspolitiek afwijzen, je naaste liefhebben. En met naaste denk ik niet alleen aan de buurman, maar ook aan het bos in de buurt. We moeten kiezen uit deze twee opties: Het is rebellie of overgave, overheersing of dienstbaarheid. De machine of het kruis. Het zijn de enige alternatieven die er voor mij, na 25 jaar schrijven en actievoeren, nog overblijven.’
Ron van Es — mentor School for Purpose Leadership
Koop ‘Godenschemering’ bij YouBeDo en doneer 3,08 van de vaste boekenprijs aan een goed doel.
