De wereld liefhebben
Ik dacht te gaan schrijven over de misstanden die ik elke dag weer lees in de krant. De blunders van ministeries en ambtenaren. Het gesjoemel met grondrechten van burgers. De luchtvervuiling van Tata Steel. De grondvervuiling van NAM in Twente. De kortzichtigheid van bestuurders bij de energietransitie waardoor beleggers goud geld verdienen van verkeerde beslissingen (Volkskrant: Nederlandse kolencentrale maakte alleen een Amerikaanse investeerder rijk). Ik dacht te gaan schrijven over de woede die ik voelde bij het onrecht dat mensen aangedaan wordt, de kinderarmoede die maar niet verdwijnt, de zorg die overloopt, en dat al jaren. Ik dacht te gaan schrijven over mijn moedeloosheid, het sacherijn, de uitzichtloosheid nu er opnieuw hetzelfde kabinet aantreedt dat al jaren deze verwoesting in Nederland regelt en er nu — ‘met nieuw elan’ — mee door zal gaan.
Maar ik las het boek ‘Hannah Arendt, over liefde en kwaad’, een biografie geschreven door Ann Heberlein, en kwam deze woorden tegen: ‘Hoe moeten we dan leven? Wat houdt het in om mens te zijn? Wat is een goed leven, wat zijn de juiste handelingen? Hoe moeten we elkaar behandelen? Hoe moeten we leven in een onvolmaakte wereld? ‘Amor mundi — waarom is het zo moeilijk om de wereld lief te hebben?’ vraagt Hannah zich af in haar Denktagebuch. Wat houdt het in om de wereld lief te hebben? Kun je de wereld liefhebben?
Hannah schrijft in De menselijke conditie: ‘De liefde is door eigen wezen iets onaards, en om die reden is ze niet alleen zeldzaam, maar ook iets fundamenteel apolitieks, misschien wel de krachtigste van alle apolitieke krachten.’ Wanneer Hannah spreekt over het liefhebben van de wereld bedoelt ze dus iets anders dan de liefde die bestaat tussen mensen. De wereld liefhebben draait meer om het begrijpen en het zich ermee verzoenen. Amor mundi is een houding, een koers die gaat om begrip, acceptatie en verzoening. (…) De liefde voor de wereld betekent een zorg om het leven zodat het kan blijven bestaan. In onze reflectie moeten we daarom, volgens Hannah, aanschouwen wat er gebeurd is, wat er gebeurt en wat er kan gebeuren. We mogen nooit vergeten — maar we mogen ons ook niet verliezen in nostalgie. We moeten de wereld kunnen liefhebben zoals hij is, in al zijn onvolkomenheden en onvolledigheden. We moeten leven met onze herinneringen en ons herinneren wat we hebben om dankbaar voor te zijn.’
Wat ik las in deze woorden is dat ik, als mens, boven de dagelijkse situatie uit, kan zien, inzien en leren dat de wereld er is om lief te hebben. Mijn liefde te geven aan die wereld waarin ik én onderdeel ben én op zekere afstand van de dagelijkse waan naar mag schouwen. Ik wil mij niet verliezen in woede en walging én toch mijn woede en walging blijven uitspreken. Ik wil mijn trillende beschuldigende vinger niet blijvend blijven uitsteken naar de anderen, de bestuurders, de leidinggevenden, de professionals, maar blijf ze aanwijzen omdat de liefde voor de wereld dit van mij vraagt. Én de liefde maakt dat mijn wijzende vinger ook naar mij zal wijzen. Want de liefde voor de wereld — amor mundi — maakt ons reizigers in dezelfde boot. Het kwaad reist niet alleen, maar reist mee. De hebzucht heeft geen eigen plek, maar is temidden van ons. Slechte beslissingen, onbenulligheid van besturen, de vraatzucht van de macht; wij zijn het allen en allen zijn wij van deze wereld. Mensen.
Hannah Arendt: ‘Het probleem met het menselijk geluk is dat het voortdurend gevolgd wordt door angst. Het is niet het fenomeen als zodanig, maar de bestendigheid die op het spel staat. Wat daadwerkelijk de angst voor de dood verlicht is niet hoop of begeerte, maar herinnering en dankbaarheid.’
En elke keer als ik weer mijn vinger op steek — uit verontwaardiging of woede — zal ik mij herinneren dat ik mens ben, net als jij, net als de ander. En de wereld wil liefhebben.
Ron van Es — founder/mentor School for Purpose Leadership
